Sociaal geëngageerde kunst.

http://www.lkca.nl/cultureel%20kapitaal/opinie-anne-van-de-geer

DE TOEPASBAARHEID VAN HEDENDAAGSE SOCIAAL GEËNGAGEERDE KUNST BINNEN DE KUNSTEDUCATIE

Door Anne van de Geer • 27 maart 2015

Sociaal geëngageerde kunst verdient een belangrijke rol in de binnenschoolse cultuureducatie, vindt Anne van de Geer. 'De uitdaging van de sociaal geëngageerde kunst is om leerlingen onderdeel te laten worden van de gemeenschap buiten de schoolmuren.'

'I went from being an artist who makes things, to being an artist who makes things happen.' - Jeremy Deller

De Oostenrijkse kunstenaar Christoph Schlingensief liet in het jaar 2000 onder grote publieke belangstelling twaalf asielzoekers verblijven in een zeecontainer in het centrum van Wenen in - wat later bleek - het kunstproject Ausländer raus – Bitte liebt Österreich. De asielzoekers werden à la Big Brother zes dagen lang vierentwintig uur per dag live op tv gevolgd. Het publiek kon de asielzoekers ‘wegstemmen’ naar hun land van herkomst. In hoeverre het fictie of werkelijkheid was, of het acteurs of asielzoekers waren, liet Schlingensief in het midden.

Tegenwoordig werken steeds meer beeldend kunstenaars niet meer vanuit ambacht en traditie, maar zien het leven zelf als kunstvorm. Het boek 'Living as Form' van Nato Thompson (2012), opende mijn ogen als kunsteducator. In het boek worden voorbeelden van sociaal geëngageerde kunst beschreven van 1991 tot 2011. Volgens hem gebruiken zowel kunstenaars als activisten vergelijkbare methoden en vormen om mensen te mobiliseren en te laten samenwerken. Verschillende verschijningsvormen van deze vorm van kunst, laten zien dat wanneer men buiten de grenzen van disciplines in de kunst kijkt, levens en verhalen van mensen ook als kunstwerk kunnen worden beschouwd. In dat geval bestaat kunst uit sociale verbanden tussen mensen.                   

HET LEVEN ALS KUNSTVORM

Wanneer kunstenaars niet meer ‘traditioneel’ werken, maar het leven als kunstvorm zien, spreken we van sociaal geëngageerde kunst. Deze term gebruik ik als overkoepelende term voor de relatie tussen kunst en maatschappij. Deze wordt in de kunsttheorie op allerlei verschillende manier verwoord. ‘ Socially engaged art’, ‘participatory art’, ‘community based art’ en ‘public art’ zijn enkele voorbeelden uit een groot scala van gehanteerde termen. Het aankaarten van dringende sociale en maatschappelijke kwesties is bij sociaal geëngageerde kunst altijd het geval. Een ander belangrijk element is de sociale interactie met de omgeving en/of het publiek.

Sociaal geëngageerde kunst is niet alleen een fenomeen van de laatste jaren, maar kent al een rijkere geschiedenis, waarin vooral in de jaren ’60 tot en met de jaren ’90 sprake was van nieuwe vormen van participatiekunst naar aanleiding van onrecht in de maatschappij en als tegenreactie op de hegemonie van het musea- en galeriesysteem. Hierbij moet vooral gedacht worden aan performances, installatiekunst en site-specific art (Bishop, 2012).

Sociaal geëngageerde kunstwerken worden vaak geproduceerd door collectieven of komen voort uit een gemeenschappelijke context. Ze benadrukken participatie, dialoog en actie en verschijnen in situaties variërend van theater tot activisme, van stedenbouw tot gezondheidszorg of andere 'vakgebieden'. Binnen deze kunstwerken vervaagt vaak de grens tussen kunst en het dagelijks leven (Bishop, 2012; Helguera, 2011).                        

PARTICIPATIE EN INTERACTIE IN DE KUNSTEDUCATIE

Er bestaan echter nog weinig handvatten om participatiekunst te implementeren binnen de kunsteducatie. De vraag die Atkinson (2012) zichzelf stelt in het artikel ‘Contemporary art and art in education: the new, emancipation and truth’, is of de praktijk, de vaardigheden en de competenties die beschreven staan in de curricula van middenbare scholen ten aanzien van de kunstvakken evenredig zijn aan de hedendaagse kunstpraktijken. Zodra de kunstpraktijk verandert heeft dat ook gevolgen voor kunsteducatie.

In mijn eigen praktijk als docent beeldende vorming en cultureel ondernemer probeer ik de sociaal geëngageerde kunstpraktijk toe te passen binnen de kunsteducatie. In het Community Arts-project ‘Buurtschatten’(2013) maakten 4-havo leerlingen, dak- en thuislozen en buurtbewoners in Amsterdam-Noord kunstobjecten van voorwerpen met een persoonlijk verhaal. De ontmoeting met elkaar en de buurt stond centraal. De leerlingen voerden tevens onderzoekende opdrachten uit in de wijk, waarbij ze buurtbewoners en cliënten interviewden over hun ervaringen in de buurt en het leven op straat. De uitkomsten van dit onderzoek in de vorm van beeld en geluid vormen samen met de beeldende werken een expositie in de NoorderparKKamer te Amsterdam.

De relevantie van het project was niet alleen kennisoverdracht. Groot belang werd gehecht aan de ontwikkeling van sociale vaardigheden van de leerlingen en de andere doelgroepen. De doelgroepen zouden anders niet zo snel met elkaar in contact komen. Jana Kerremans deed onderzoek naar de functies van informeel leren in sociaal-artistieke projecten en beschrijft de relevantie van sociaal-artistieke projecten in het licht van de kunsteducatie: ‘Kennisoverdracht is overigens ook in hedendaagse visies op kunsteducatie niet meer het enige doel, ook persoonlijkheidsontwikkeling en sociale vaardigheden worden genoemd als doelen. Deze laatste doelen gelden – al dan niet expliciet - ook in de sociaal-artistieke praktijk. In dat opzicht vervagen de grenzen tussen de categorieën ‘sociaal-artistiek project’ en ‘kunsteducatief project’’ (Kerremans, 2011, p. 90).

SOCIAAL GEËNGAGEERDE KUNST IN HET CURRICULUM

In mijn literatuuronderzoek ‘Kunst als sociale interactie: de toepasbaarheid van hedendaagse sociaal geëngageerde kunst binnen de kunsteducatie (2014)’, deed ik verder onderzoek naar mogelijkheden om hedendaagse sociaal geëngageerde kunst in te zetten binnen de kunsteducatie.

In het artikel ‘What is Community-Based Art Education?’ van J. Ulbricht (2005) worden verschillende categorieën van ‘community-based art education’ omschreven om aanbevelingen te kunnen doen ten aanzien van toekomstige curricula, waaronder de samenwerking met instanties/kunstenaars, de etnografische visie, dialogic art education en social justice art education. De leidraad voor het onderzoek was de onderverdeling van J. Ulbricht in deze verschillende categorieën van community-based art education.

De eerste categorie gaat uit van samenwerking tussen leerlingen, instanties en kunstenaars. De tweede categorie heeft betrekking op de antropologie. Leerlingen kunnen leren over hun omgeving door het onderzoeken van de (materiële) cultuur in hun gemeenschappen. Heden ten dage verdiepen veel kunstenaars zich in een vorm van etnografie voordat ze gaan ontwerpen en stemmen hun ontwerpen of projecten af op de interesses en behoeften van de gemeenschap/buurt/omgeving. De derde categorie wordt dialogic art education genoemd. Deze vorm van kunsteducatie is gebaseerd op de theorie van 'dialogism' van Mikhail Mikhailovich Bakhtin (1895-1975) en Pablo Helguera's 'public artwork' The School of Panamerican Unrest (SPU), een kunstwerk gebaseerd op dialoog en ontmoetingen. De vierde categorie (social justice art education) bewerkstelligt maatschappelijke betrokkenheid en politiek activisme binnen de kunsteducatie. Dit kan het maakproces beïnvloeden, dan wel de kunstbeschouwing.

Binnen het onderzoek gebruikte ik onderbouwende literatuur van auteurs die hedendaagse sociaal geëngageerde kunst hebben toegepast op het kunstonderwijs (Bakhtin, 1986; Chappell & Craft, 2011; Davis, 2010; Desai, 2002; Dewhurst, 2011; Freedman, 1987, 1996; Giroux, 2009; Green, 1999; Helguera, 2011; Hooks, 2004; Hursch, 2008; Kozol, 2005; Kwon, 1997; Miles, 2010; Pinar, 2004; Schneider & Wright, 2006; Schwarzman & deNobriga , 1999).

Uit deze  literatuur kwamen mooie inzichten naar voren, met als belangrijkste element, dat het maken en beschouwen van hedendaagse sociaal geëngageerde kunst betekent dat leerlingen kritisch onderzoek verrichten en dit kunnen vertalen naar het maken van een (activistisch) kunstwerk. Samenwerking en interactie met deelnemers/de gemeenschap is hierbij van essentieel belang. De leerlingen ervaren dit veelal als een vergroting van hun zelfbewustzijn van hun eigen rol in de maatschappij.

ONDERDEEL GEMEENSCHAP BUITEN DE SCHOOLMUREN

De weg naar structurele invoering van hedendaagse sociaal geëngageerde kunst in de kunstcurricula zal niet gemakkelijk zijn. Mijn aanbeveling is om leerlingen bewust te maken van de veranderende rol van de kunst. Wanneer kunstenaars op andere manieren te werk gaan dan leerlingen binnen het kunstonderwijs gewend zijn, zullen leerlingen daar allereerst duidelijk inzicht in moeten krijgen. Kunst heeft een andere betekenis en rol in de maatschappij dan binnen de schoolmuren. De uitdaging van de sociaal geëngageerde kunst is om leerlingen ook onderdeel te laten worden van de gemeenschap buiten de schoolmuren. Het maken van kunst ontwikkelt zich aldus tot het doen van kritisch onderzoek.

http://www.lkca.nl/cultureel%20kapitaal/opinie-anne-van-de-geer